Stoicyzm

Jeśli zaś przyjdzie jakiś człowiek i powie ci, że w trakcie pewnej dyskusji padło pytanie o to, kto jest najwybitniejszym filozofem, a któryś z rozmówców wymienił twoje imię, twoja niewielka dusza, która dotychczas miała wysokość jednego palca, rozciągnie się nagle do dwóch łokci. Jeżeli jednak ktoś inny powie o tobie: "To nieprawda, tego człowieka nie warto słuchać. Cóż on może wiedzieć? Zna jedynie podstawowe zasady i nic ponad to", odczuwasz zawstydzenie, bledniesz i zaczynasz krzyczeć: "Ja mu pokażę, kim jestem; udowodnię, że jestem wielkim filozofem". To jest jednak widoczne dzięki tym kwestiom, o których właśnie mowa: dlaczego próbujesz to pokazać, odwołując się do czegoś innego?

Czyż nie wiesz, że Diogenes wskazał w ten sposób jednego z sofistów, wyciągając w jego kierunku środkowy palec? Gdy ów człowiek wpadł w szał, Diogenes oznajmił: "Oto jego prawdziwe oblicze; sprawiłem, że mogliście je zobaczyć".

Epiktet, Diatryby

#stoicyzm

Gdy­by­śmy wy­zbyli się po­trze­by bez­u­stan­nego po­sia­da­nia ra­cji, to me­dia spo­łecz­no­ścio­we mo­głyby być znów ta­kie jak w pierw­szej de­ka­dzie XXI wieku – pełne hu­moru, żar­tów, za­bawy, cie­ka­wych new­sów, re­la­cji na go­rąco, dys­ku­sji o książ­kach i mu­zyce, które warto po­znać, i rze­tel­nych in­for­ma­cji o ak­tu­al­nych wy­da­rze­niach. Bo te­raz przy­po­mi­nają ba­gno, na któ­rym wszyst­kim wszyst­ko wolno. Po­dzie­li­li­śmy się na ple­miona, które na in­ter­ne­to­wych plat­for­mach to­czą ide­olo­gicz­ne bi­twy na śmierć i ży­cie.

Mą­drość – jedna ze sto­ic­kich cnót – wy­pływa z umie­jęt­no­ści przy­swa­ja­nia i in­te­rak­cji z punk­tami wi­dze­nia od­mien­nymi od na­szego. Jak rów­nież z nie­usta­ją­cej go­to­wo­ści do zmie­nia­nia się i ucze­nia no­wych rze­czy.

„Je­żeli mi ktoś po­trafi udo­wod­nić i prze­ko­nać mnie, że nie­do­brze my­ślę lub dzia­łam, z ra­do­ścią po­stę­po­wa­nie swe zmie­niam. Szu­kam bo­wiem praw­dy, a ta ni­gdy ni­komu nie za­szko­dziła. Szko­dzi zaś so­bie ten, kto trwa w wła­snym błę­dzie i nie­świa­do­mo­ści”. Tak pi­sze Ma­rek Au­re­liusz. 

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

Nie mu­sisz mieć zda­nia na każdy te­mat

Za­daj so­bie py­ta­nie: dla­czego mu­szę się wy­po­wie­dzieć w każ­dej spra­wie, która się to­czy obok mnie? Dla­czego mu­szę wy­gło­sić swoją opi­nię na te­mat ener­gii ją­dro­wej, szcze­pio­nek na co­vid, stopy bez­ro­bo­cia, po­li­tyki imi­gra­cyj­nej, filmu X, no­wych ak­to­rów w se­rialu Y, bit­co­ina czy gło­śnej ostat­nio spra­wy za­gi­nię­cia pana Z? (Lub też, cy­tu­jąc ame­ry­kań­skie­go ko­mika Bo Burn­hama: „Mam py­ta­nie: czy to jest ko­nie­czne? Czy każdy je­den czło­wiek na tej pla­ne­cie musi po­wie­dzieć, co my­śli na te­mat każ­dej jed­nej rze­czy, która się wy­da­rza? Czy na­praw­dę mu­si­cie? Za­py­tam ina­czej: czy ktoś, kto­kol­wiek, mógł­by, kurde, choć raz za­mknąć pysk?). (...)

Je­śli któ­raś z rad sto­ików może uczy­nić obec­ny świat lep­szym, to chyba ta, któ­rej udzie­la Ma­rek Au­re­liusz, że za­wsze mo­żemy nie wy­gła­szać swo­jego zda­nia. Ży­jemy w cza­sach po­dzia­łów. Jak wielu kłót­ni mię­dzy przy­ja­ciół­mi, ko­le­gami z pracy, człon­kami ro­dzin można by unik­nąć, gdy­by­śmy umie­li za­cho­wać swoje opi­nie dla sie­bie?

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

Czyż nie lepiej powiedzieć: czyń, co nieodzowne, co ci zaleca uczynić rozum żywej istoty, którą jej natura przeznacza do życia we wspólnocie, i czyń to tak, jak ona ci zaleca. To bowiem przyniesie ci pogodę, nie tylko dlatego, że postępować będziesz dobrze, lecz i dlatego, że czynić będziesz mało. Bo skoro największa część naszych słów i działań nieodzowna nie jest, to jeśli je odrzucić, będzie się miało więcej swobody i spokojności duszy. Przy każdym działaniu trzeba sobie powtarzać pytanie: czy działanie to nie należy do niekoniecznych? Lecz trzeba nie tylko eliminować działania, ale i wyobrażenia niekonieczne. W ten sposób nie pójdą za nimi działania zwykle z nich wynikające.

Marek Aureliusz, Rozmyślania

#stoicyzm

Bę­dąc isto­tami spo­łecz­nymi, sto­icy uwa­żali, że nie można stro­nić od to­wa­rzy­stwa, na­wet je­śli się tam pije. Nie warto za­my­kać się w domu i sza­leć na In­sta­gra­mie. Trze­ba brać udział: w fe­sti­wa­lach, świę­tach i ba­wić się, ale tak, by nie stra­cić kon­troli. Im­preza? Tak, ale z za­cho­wa­niem roz­sądku! Se­neka ra­dzi: „Wpraw­dzie da­leko męż­niej jest być wstrze­mięź­li­wym i trzeź­wym wśród pi­ja­nego i wy­mio­tu­ją­cego tłumu, lecz bar­dziej zgod­nie z po­czu­ciem umia­ru jest nie wy­róż­niać się, a za­ra­zem i nie mie­szać się ze wszyst­kimi oraz speł­niać to samo, lecz nie tym sa­mym spo­so­bem. Wszak można dzień świą­tecz­ny spę­dzić bez roz­wią­złej swa­woli.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

Po­nie­waż spo­ży­wa­nie al­ko­holu to bar­dzo stary, bar­dzo po­wszech­ny i bar­dzo ludz­ki pro­blem, sto­icy opra­co­wali kilka sztu­czek, które po­ma­gają za­cho­wać umiar w tym za­kre­sie.

Prak­ty­kuj od­ma­wia­nie

Ist­nieje zna­ko­mita tech­nika prak­ty­ko­wa­nia umia­ru opra­co­wana przez sta­ro­żyt­nych sto­ików, która po­lega na od­ma­wia­niu na­po­jów al­ko­ho­lo­wych, które ktoś nam pro­po­nuje. Za jej po­mocą ćwi­czymy pa­no­wa­nie nad pra­gnie­niem.

Epik­tet za­chę­cał uczniów do „nie­chwy­ta­nia” ofe­ro­wa­nej żyw­no­ści i na­po­jów. Na przy­kła­dzie bie­siady

ob­ja­śniał ko­rzy­ści pły­nące z umia­ru, nie tylko w za­kre­sie je­dze­nia:

Pa­mię­taj, że w ży­ciu wi­nie­neś się za­cho­wy­wać jak na bie­sia­dzie. Po­sta­wią przed tobą wo­kół krą­żącą misę – wy­cią­gnij rękę i przy­zwo­icie weź swoją część. Idzie w ruch da­lej – nie za­trzy­muj! Nie do­szła jesz­cze do cie­bie – nie wódź za nią z dala złak­nio­nymi ocza­mi, ale cze­kaj spo­koj­nie, aż ta misa sta­nie przed tobą. Tak samo się za­cho­wuj wo­bec dzie­ci, tak samo wo­bec żony, tak samo wo­bec god­no­ści, tak samo wo­bec bo­gac­twa, a sta­niesz się kie­dyś w przy­szło­ści god­nym współ­bie­siad­ni­kiem bo­gów. A je­śli znowu na­wet nie się­gniesz ręką po za­sta­wione przed tobą po­trawy, wtedy to już nie tylko bę­dziesz współ­bie­siad­ni­kiem, lecz nadto współ­rząd­cą bo­gów.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

Od człowieka żąda się tylko, by przynosił pożytek ludziom: jeśli potrafi – wielu, a jeśli nie – to choćby nielicznym, a jeśli nie – to choćby najbliższym, a jeśli nie – to choćby samemu sobie. Jeśli bowiem stanie się pożyteczny dla innych, działa także dla wspólnej sprawy. Podobnie ten, kto staje się gorszy, nie tylko szkodzi sobie, lecz także tym wszystkim, którym mógłby pomóc, gdyby stał się lepszy. A więc każdy, kto ma zasługi wobec samego siebie, tym samym przynosi korzyść innym, gdyż przygotowuje dla nich pomoc w przyszłości.

Seneka, O bezczynności

#stoicyzm

Uza­leż­nie­nie jest wro­giem ra­cjo­nal­nego my­śle­nia

Cnota umia­ru ofe­ruje jed­nak znacz­nie wię­cej niż tylko do­bre sa­mo­po­czu­cie fi­zycz­ne czy też rów­no­wagę w ciele. Nie­ule­ga­nie wszyst­kim pra­gnie­niom zwięk­sza prze­ni­kli­wość my­śle­nia, daje przej­rzyst­szy ogląd świa­ta, po­zwala na po­dej­mo­wa­nie ra­cjo­nal­nych de­cy­zji i uła­twia obro­nę przed żą­dzami i po­ku­sami do­ma­ga­ją­cymi się bez­u­stan­nego za­spo­ka­ja­nia (mowa o uza­leż­nie­niach). Umiar­ko­wa­nie po­zwala nam ode­brać moc czyn­ni­kom i si­łom ze­wnętrz­nym, które ina­czej mogą być trud­ne do opa­no­wa­nia.

Nad­mier­ne fol­go­wa­nie żą­dzom i na­stę­pu­jące po nim wy­rzuty su­mie­nia nie tylko wpro­wa­dzają za­męt w ciele (i utrud­niają osią­ga­nie ta­kich ce­lów jak utra­ta wagi), ale za­bu­rzają też spo­kój umy­słu, mo­gąc pro­wa­dzić do uza­leż­nień i nad­mier­nego przy­wią­za­nia. 

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

To właśnie gniewu towarzyszem jest smutek i w smutek gniew się każdy obraca, kiedy nastąpi skrucha albo niepowodzenie.

Seneka, O gniewie

#stoicyzm

Dla­czego umiar jest taki ważny?

Bo nad­miar nie służy ciału. Gdy za dużo zjemy albo wy­pi­jemy, czu­jemy się nie­zdro­wo, nie­swojo, tra­cimy we­wnętrz­ną rów­no­wagę. Po­my­śl­cie, co się dzie­je, kiedy przy jed­nym po­sie­dze­niu po­chło­niemy całą cze­ko­ladę albo pacz­kę chrup­ków ku­ku­ry­dzia­nych. W cza­sie je­dze­nia jest nam przy­jem­nie, ale gdy się otrzą­śnie­my z transu, po­pa­trzy­my na pu­ste pa­pier­ki i to­rebki i wsłu­chamy się w to, co mówi nam ciało, stwier­dzimy, że nie czuje się fan­ta­stycz­nie. Do­pad­nie nas za­równo fi­zycz­ne uczu­cie prze­je­dze­nia, jak i psy­chicz­ne po­czu­cie winy, wsty­du i żalu.

Ale tej jed­nej lek­cji nam nie wy­star­czy.

Weźmy na przy­kład pi­cie al­ko­holu. Można by po­my­śleć, że jedna upoj­na noc, po któ­rej bu­dzimy się obo­lali, po­winna na­uczyć nas ro­zumu. Wi­sząc z głową nad klo­ze­tem, przy­się­gamy so­bie „ni­gdy wię­cej!”, ale za­po­mi­namy o przy­się­dze i w naj­bliż­szy pią­te­czek sy­tu­acja się po­wta­rza. Mo­żemy tkwić w ta­kiej pę­tli ca­łymi la­tami, od­da­jąc swoje ciało i or­gany na prze­miał mły­nowi uciech.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

Sto­icy uwa­żali, że umiar jest klu­czem do do­brego sa­mo­po­czu­cia, my­śle­nia i wy­glądu. Byli świa­domi, że prak­ty­ko­wa­nie go nie tylko po­maga unik­nąć kaca i prze­je­dze­nia, ale też wpły­wa na sze­reg in­nych ob­sza­rów. Za­cho­wajmy umiar w je­dze­niu i pi­ciu, a dzię­ki ćwi­cze­niu „mię­śnia sa­mo­kon­troli” za­uwa­żymy, że po­wścią­gli­wość roz­sze­rzy się na inne ob­szary ży­cia, które mogą wy­my­kać się spod kon­troli lub być w taki czy inny spo­sób nie­zrów­no­wa­żone. Przy­kła­dem może być skłon­ność do zbyt­niego an­ga­żo­wa­nia się w pracę, sport, je­dze­nie czy spa­nie.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój

#stoicyzm

Gniew nie­sie ze sobą dużo ener­gii, która może spra­wić, że po­czu­jemy się do­brze, zwłasz­cza je­śli wcze­śniej czu­li­śmy apa­tię i za­stój. Taka wście­kła fala go­rąca po­trafi mieć nie­zwy­kle oczysz­cza­jące dzia­ła­nie. Oczy­wi­ście, jak do­brze wiemy, to, co w da­nej chwi­li wy­daje się oczysz­cza­jące, może mieć opła­kane skut­ki, jak po­żar lasu. Za­miast więc wy­bu­chać gnie­wem, wy­ko­rzy­staj­my jego ener­gię w po­zy­tywny spo­sób.

Na przy­kład do ini­cjo­wa­nia zmian i wy­do­by­wa­nia się z nie­ko­rzyst­nych sy­tu­acji, tok­sycz­nych związ­ków nie mu­simy jed­nak wcale wy­bu­chać. Za­miast tego wy­ko­rzy­stu­jemy gniew jako sy­gnał, że trze­ba do­ko­nać w ży­ciu zmian. Staje się on wtedy formą in­tu­icji i prze­wod­ni­kiem. Po­zwól­my so­bie go po­czuć, ale po­tem wy­ko­rzy­staj­my tech­niki, o któ­rych mówi Se­neka, na przy­kład opóź­nia­nie re­ak­cji, by nie była ona emo­cjo­nalna. To po­cząt­kowe mocne uczu­cie – gdy już pod­damy je chłod­nym oglę­dzi­nom – może wska­zy­wać na ob­szary, które nas nie sa­tys­fak­cjo­nują, fru­stru­ją lub wy­ma­gają zmian. Po­wstrzy­my­wa­nie się od wy­bu­chów gnie­wu to nie to samo, co go­dze­nie się na złe trak­to­wa­nie. Im­puls gnie­wu do­star­cza waż­nych in­for­ma­cji. Po­cząt­kowe uczu­cie zło­ści może być sy­gna­łem do pod­ję­cia ko­niecz­nych dzia­łań, na przy­kład od­su­nię­cia się od sy­tu­acji lub osoby, za­koń­cze­nia re­la­cji, zmia­ny pracy albo prze­nie­sie­nia się do in­nego ze­społu.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

Musimy więc walczyć przeciwko pierwszym do gniewu pobudkom. Pobudką do gniewu jest wyobrażenie doznanej krzywdy, któremu nie tak łatwo należy dać wiarę. Co więcej, nawet rzeczom jasnym i oczywistym nie wolno natychmiast ulegać. Niejedno bowiem jest fałszem, chociaż ma wszelkie pozory prawdy.

Należy zawsze zostawić sobie czas do namysłu, a dzień właściwy odsłoni prawdę. Niech uszy nie będą łatwowierne na oskarżenia. Tę słabość natury ludzkiej musimy mieć na uwadze i dobrze ją znać, że mianowicie czego niechętnie słuchamy, w to chętnie wierzymy, a zanim rzecz osądzimy, już się gniewamy.

Seneka, O gniewie 

#stoicyzm

Gniew kie­ro­wany na sie­bie sa­mego może prze­kształ­cić się w po­czu­cie winy lub wsty­du. Sto­icyzm uważa te emo­cje za nie­kon­struk­tywne (po­pu­lar­ność zdo­były do­piero póź­niej, wraz z eks­pan­sją chrze­ści­jań­stwa). Sto­icy mieli przej­rzy­sty po­gląd na te­mat cha­rak­teru: jest pod na­szą kon­trolą. Po­czu­cie wsty­du nie ma żad­nej war­to­ści. Je­śli twój cha­rak­ter ma wady, pra­cuj in­ten­syw­nie, by się ich po­zbyć, bio­rąc cnoty za prze­wod­ni­ków.

Jak po­wie­dział Ma­rek Au­re­liusz: „Zgoła nie w tym rzecz, że się roz­pra­wia o ce­chach męża do­brego, lecz że się nim jest"

Brigid Delaney, Zachowaj spokój

#stoicyzm

Nigdy nie wolno dawać gniewowi dostępu do siebie, ale czasami należy go pozorować, gdy mianowicie trzeba rozbudzić ospałe umysły słuchaczy, podobnie jak opornie do biegu zrywające się konie żegadłami i podłożonymi pod nie żagwiami zmuszamy do galopu. Niekiedy znowu trzeba nastraszyć tych, na których perswazja nie wywiera żadnego wrażenia, a mimo wszystko nie w większym stopniu jest gniew pożyteczny niż strach i smutek.

Seneka, O gniewie 

#stoicyzm

W re­la­cji uwa­żaj­cie na emo­cje, które wy­ni­kają z nie­wy­ra­ża­nego gnie­wu. Mogą przy­brać formę zrzę­dze­nia, pa­syw­nej agre­sji, nie­chęci, uża­la­nia się nad sobą, dą­sów lub ka­ra­nia dru­giej osoby na ty­siące róż­nych spo­so­bów. Za­miast tego po­cze­kajmy, aż fala go­rą­cego gnie­wu opad­nie, po czym wy­raźmy swoje uczu­cia w ra­cjo­nal­nej for­mie.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój 

#stoicyzm

Czy jednak nie należy dawać mu do siebie dostępu, skoro często okazał się pożyteczny? Przecież podnosi ducha, pobudza zapał i niczego wspaniałego w czasie wojny nie dokona waleczność, jeżeli on jej nie podsyci płomieniem i jeśli tego rodzaju bodziec nie wprawi w ruch i nie popędzi odważnych przeciw niebezpieczeństwom. I dlatego sądzą niektórzy, że najlepszą jest rzeczą, by gniew powściągać, nie zaś usunąć ze szczętem, a po wyłączeniu zeń tego, co jest nadmierne, by go utrzymać w granicach pożytku i taką tylko cząstkę zachować, bez której osłabnie działanie, zmarnieje siła oraz żywotność ducha. — Otóż, po pierwsze, o wiele jest łatwiej rzeczy zgubne całkiem odrzucić niż zapanować nad nimi i nie dopuszczać do siebie niż utrzymać w należytych granicach. Z chwilą bowiem gdy utwierdzą dopuszczone swe panowanie, stają się potężniejsze od tego, który chce nimi kierować, i nie dają się ani całkiem usunąć, ani zmniejszyć. Po wtóre, sam rozum, któremu powierzone są wodze, tak długo jest zdatny kierować, jak długo pozostaje wolny od namiętności. Z chwilą jednak kiedy raz zmiesza się z nimi i splami, nie potrafi już zapanować nad nimi, choć przecież mógł zdobyć się na to, żeby je odeprzeć od siebie. Raz bowiem wzburzony i z równowagi wytrącony umysł staje się niewolnikiem tego, co wprawiło go w podniecenie.

Seneka, O gniewie

#stoicyzm

Uni­ka­nie gnie­wu nie ozna­cza pa­syw­no­ści. Za­miast tego mo­żemy za­zna­czać swoją obec­ność i bro­nić wła­snych za­sad w spo­sób, który zo­sta­nie usły­szany, ale nie za­bu­rzy na­szego we­wnętrz­nego spo­koju. Przy­kład: kilka lat temu miesz­ka­łam w Mel­bo­urne. Z su­fitu za­częła ka­pać woda. W miesz­ka­niu nad moim roz­sz­czel­nił się ka­lo­ry­fer. Była nie­dzie­la i są­siad­ka z góry nie bar­dzo chcia­ła pła­cić wyż­szą staw­kę hy­drau­li­kowi. Nie in­te­re­so­wało jej, że roz­mo­czony su­fit może mi spaść na głowę – po­wie­dzia­ła, że we­zwie fa­chow­ca w po­nie­dzia­łek. Jej nie­fra­so­bli­wość mnie wku­rzyła. Miesz­ka­nie mi za­raz za­to­nie! Roz­ma­wia­jąc z są­siad­ką, po­czu­łam na­ra­sta­jącą falę go­rąca, od­dech mi się spły­cił, ogar­nął mnie gniew. Za­miast jed­nak wy­ra­zić go w po­staci wy­bu­chu agre­sji, po­zwo­li­łam tej fali prze­mi­nąć, a po­tem po­roz­ma­wia­łam z ko­bietą sta­now­czo, ale uprzej­mie, na­le­ga­jąc, żeby we­zwała speca, bo je­śli za­leje mi miesz­ka­nie, to ona do­dat­kowo po­nie­sie koszt re­montu. Mój sta­now­czy ton i na­le­ga­nie wy­star­czyły, żeby zmo­ty­wo­wać ją do dzia­ła­nia. Nie mu­sia­łam zni­żać się do krzy­ków ani wy­zwisk, które za­tru­łyby na­sze poza tym neu­tral­ne re­la­cje i skło­niły ją do od­mowy współ­pracy i de­fen­syw­nego za­cho­wa­nia, a może na­wet uczy­ni­łyby z są­siad­ki moją prze­ciw­nicz­kę.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój

#stoicyzm

(...) gniew nie jest zrównoważony: raz się wyrywa dalej, niż trzeba, raz się znów zatrzymuje bliżej, niż każe powinność, sam siebie bowiem łagodzi, wydaje sądy według zmiennego nastroju, nie chce posłuchać głosu rozsądku, nie zostawia miejsca na słowa obrony, pastwi się nad ofiarą, na którą się rzucił, i nie pozwala zmienić swego zapatrywania, nawet gdy jest niesłuszne.

Seneka, O gniewie 

#stoicyzm

Fru­stra­cja i złość po­ja­wiają się w na­stęp­stwie lęku (uświa­do­mio­nego lub nie), że nie pa­nu­jemy nad czymś, co w na­szym fał­szy­wym prze­świad­cze­niu po­winno być pod na­szą kon­trolą. Mo­żemy na przy­kład wściec się na kie­rowcę, który za­je­chał nam drogę. Tam­ten już dawno znik­nął nam z oczu, ale my się wciąż pie­nimy i sie­dzimy wner­wieni, choć ab­so­lut­nie nic nie mo­żemy w tej sy­tu­acji zro­bić.

Może to też być złość spo­wo­do­wana bar­dziej za­wo­alo­waną formą stra­chu. Po­wiedz­my, że na­sza firma re­du­kuje etaty. Lęk o po­sadę spra­wia, że za­czy­nasz wszyst­kich kon­tro­lo­wać, współ­praca z tobą to kosz­mar, prze­sta­jesz dzie­lić się pracą, in­for­ma­cjami i w ogóle od­ci­nasz się od ko­le­gów, bo w głębi serca oba­wiasz się, że cie­bie też mogą wy­lać. Złość może przy­bie­rać różne formy: kon­tro­lu­jącą po­stawę, agre­sję, ty­ra­ni­zo­wa­nie in­nych czy po­trze­bę bez­względ­nego po­sia­da­nia ra­cji.

Brigid Delaney, Zachowaj spokój

#stoicyzm