W wiejskiej chacie w XIX i na początku XX wieku umeblowanie na ogół było bardzo skromne, dominowały proste, funkcjonalne meble, niekiedy ozdobione subtelnym profilowaniem. Na tle takiego wnętrza wyróżniała się jednak skrzynia wianna – bogato dekorowany mebel, będący powodem do dumy każdej młodej gospodyni.
Ozdobiona barwnymi, kwiatowymi wzorami stanowiła symbol statusu społecznego. Była także praktycznym schowkiem. Służyła ona do przechowywania posagu panny młodej (lnianych tkanin, ubrań, zapasów). Była również ważnym elementem obrzędowości weselnej – w niej uroczyście przenoszono część posagu. W nowym domu symbolizowała początek samodzielnego życia i „prywatny świat” młodej gospodyni.
Historia skrzyniarstwa sięga epoki brązu, wówczas znane były już masywne skrzynie wydrążone z pni drzew. Ten typ, choć rzadko, przetrwał do XX wieku w niektórych regionach Polski, na Kurpiach, w Karpatach i Górach Świętokrzyskich, głównie jako pojemnik na ziarno. Kolejnym etapem w rozwoju mebli skrzyniowych były skrzynie o konstrukcji ciesielskiej, budowane metodą „sumikowo-łątkową”, stosowaną również w drewnianym budownictwie. Ich szkielet tworzyły cztery masywne słupki – będące jednocześnie nogami i narożnikami – w które wpuszczano poziome deski lub układano pionowe klepki między dwiema listwami. Pokrywy bywały płaskie lub dwuspadowe, tzw. sarkofagowe, osadzane na drewnianych czopach zamiast zawiasów, zdobione geometrycznym ornamentem snycerskim.
Od XIV wieku, wraz z wynalezieniem piły trackiej i udoskonaleniem narzędzi, technika ciesielska ustępowała stolarstwu. Nowe skrzynie miały ramową konstrukcję, wypełnioną ozdobnymi płycinami, lub były wykonane z gładko heblowanych desek łączonych na „cynki”. Tworzone ze szlachetnych gatunków drewna, bogato rzeźbione, stanowiły pierwowzór późniejszych skrzyń renesansowych.
Renesans przyniósł rozwój zdobnictwa – skrzynie stawały się bogato dekorowanymi meblami, w których przechowywano odzież, dokumenty, a nierzadko kosztowności. Z czasem, gdy bogate mieszczańskie i szlacheckie wnętrza zaczęły wypełniać komody i szafy, lud wiejski przejął skrzynię i uczynił z niej jeden z najważniejszych sprzętów domowych.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy malowane skrzynie zaczęły pojawiać się w chłopskich izbach, gdyż brakuje o nich wzmianek w inwentarzach i źródłach pisanych. Najstarsze znane egzemplarze oraz pierwsze wzmianki pochodzą dopiero z połowy XVIII wieku. W XIX wieku skrzynia osiągnęła swój złoty okres – jako „malowana skrzynia wianna” zyskała charakterystyczny, barwny styl.
Jednak na przełomie XIX i XX wieku, wraz z upowszechnieniem się nowego typu kuferka z łukowato sklepionym wiekiem oraz pojawieniem się komód, malowane skrzynie zaczęły wychodzić z użycia. Przed I wojną światową ich funkcję przejęły nowocześniejsze meble schowkowe, a same skrzynie stawały się coraz rzadszym elementem wyposażenia wiejskich domów.
W XIX wieku, gdy malowane skrzynie cieszyły się największą popularnością, w Polsce funkcjonowało wiele ośrodków skrzynkarskich. W miastach ich rozwój opierał się często na tradycjach dawnych cechów stolarskich. Niemal każde miasto stanowiło lokalny ośrodek produkcji skrzyń. Rzemiosłem tym zajmowały się całe rodziny, przekazując zawód z pokolenia na pokolenie. Zachowana w nich tradycja wytwarzania mebli o bardziej szlachetnej formie miała wpływ także na skrzynie przeznaczone dla odbiorców wiejskich.
Po upadku organizacji cechowych, w miejskich ośrodkach zaczęły się wykształcać specjalizacje. Część stolarzy zajęła się stolarką budowlaną, inni wyrobem mebli miejskiego typu, jednak największa grupa wytwarzała meble dla wsi – w tym malowane skrzynie, które stały się ich główną specjalnością.
Miejskie ośrodki skrzynkarskie liczyły zazwyczaj kilka lub kilkanaście pracowni. Produkcja była prowadzona na większą skalę, a skrzynie wyróżniały się jednolitą jakością i stylem. Odbiorcami były głównie wsie położone w sąsiedztwie ośrodka. Dzięki temu skrzynie danego typu często występowały na dużych obszarach. Bywało też, że popularny wzór opracowany w jednym ośrodku był przejmowany przez inne, co prowadziło do ujednolicenia form w danym regionie. Przykładem mogą być skrzynie z Gąbina i Łowicza, czy też z różnych ośrodków miejskich i wiejskich dawnego województwa krakowskiego.
Wiejskie ośrodki skrzynkarskie, w przeciwieństwie do miejskich, były znacznie mniejsze. Tworzyło je zazwyczaj kilku rzemieślników, najczęściej spokrewnionych ze sobą. Często rozwijali oni własne rozwiązania konstrukcyjne i dekoracyjne – np. w zakresie formy nóg, gzymsów czy ornamentyki – co sprzyjało dużemu zróżnicowaniu stylów i lokalnych tradycji. Skrzynie powstawały w niewielkich ilościach i trafiały głównie do mieszkańców najbliższych wsi.
Choć technika była podobna w całej Polsce, skrzynie różniły się proporcjami, rozmiarem i dekoracją. Wyróżniały się duże, bogato zdobione skrzynie wianne oraz małe skrzyneczki dla dziewcząt „na służbie”.
Paleta barw do zdobień była ograniczona: zieleń, niebieski, żółty, czerwony, biały, czarny. Używano zazwyczaj 2–4 kolorów, nakładanych pędzlami z włosia, szczeciny lub brzozowych patyczków. Najpierw malowano tło, później ramki i pola dekoracyjne, a na końcu wzory, głównie odręcznie. Czasem stosowano szablony do kwiatów. Główne elementy, jak kielichy czy liście, malowano ręcznie. Całość pokrywano warstwą pokostu, kalafonii lub lakieru. Kompozycja opierała się na polach zdobniczych – najważniejsze znajdowały się na froncie i wieku. Zdarzały się skrzynie jednopłaszczyznowe, ale dominowały te z podziałem na 2–5 pól, najczęściej kwadratowych. Motywem dominującym były kwiatony – stylizowane bukiety w dzbanach lub wazonach. Rzadziej malowano wianki, gałązki, a bardzo rzadko motywy zwierzęce czy ludzkie. Wzory były płaskie, bez cieniowania i perspektywy, często malowane w rzucie bocznym lub z góry. Puste przestrzenie wypełniano drobnymi detalami. Choć zdarzały się wielobarwne skrzynie, wielu twórców preferowało stonowane zestawienia – np. dwukolorowe z kontrastującym konturem. Popularne było zestawienie zieleni z czerwienią czy fioletu z żółtym.
Dobór kolorystyki wynikał z lokalnych tradycji, często przekazywanych przez pokolenia. Wpływy stylów renesansowych i późniejszych widoczne były w układzie pól i niektórych motywach – jednak zawsze z zachowaniem ludowego charakteru.
Zdobieniem zajmował się stolarz lub jego bliscy – najczęściej kobiety z rodziny. Produkowano seryjnie, choć zamówienia indywidualne były bogatsze. Starsze skrzynie miały kabłąkowe zawiasy, późniejsze – pasowe. Zamki miały prostą konstrukcję, a otwór klucza często ozdabiał „szyldzik”.
Cały proces wykonania skrzyni trwał od jednego do dwóch dni. W sezonie weselnym produkowano nawet osiem sztuk tygodniowo. Skrzynie sprzedawali sami stolarze lub pośrednicy, głównie na jarmarkach i targach. Cena zależała od jakości, zdobień i sezonu.
Po I wojnie światowej skrzynie wianne zaczęły stopniowo znikać z wiejskich izb. Już przed wojną na wsiach pojawiały się komody, które szybko zastąpiły skrzynie jako podstawowe meble do przechowywania. Wraz z tą zmianą wiele ośrodków skrzyniarskich albo przekształciło swoją działalność, dostosowując się do nowych potrzeb, albo całkowicie upadło. Ten niegdyś upragniony i wysoko ceniony przez gospodynie mebel z czasem został zapomniany i uznany za niepotrzebny.
Dziś skrzynia wianna jest już meblem muzealnym – eksponatem, świadkiem minionego czasu. Ale w jej kształcie, w profilu nóg, w kolorze tulipanów, które nie mają botanicznego odpowiednika, zachowała się pamięć dawnej estetyki i rzemiosła. To pamięć o świecie, w którym nawet zwykły schowek na ubrania mógł być małym dziełem sztuki.
#necrobook #meble #rzemioslo #skrzynie